Η θρησκεία του Καβάφη

Το ζήτημα των θρησκευτικών πεποιθήσεων του Καβάφη είναι από τα πλέον αμφιλεγόμενα. Ο ποιητής μας ήταν βαθιά θρησκευόμενος, όπως ισχυρίζεται η πλειοψηφία των μελετητών του, ή συνειδητά άπιστος, λοιδορός κάθε θρησκείας ή έστω σκεπτικιστής, όπως ισχυρίζονται κάποιοι άλλοι;
Το γεγονός ότι ο Καβάφης προσεύχονταν, παρακολουθούσε με συγκίνηση την πομπή του επιταφίου, φορούσε ως το θάνατο τον βαπτιστικό του σταυρό και στη βιβλιοθήκη του υπήρχε πάντα η Παλαιά Διαθήκη και ο Συναξαριστής, είναι άραγε αρκετά για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα;
Ταυτόχρονα έχουμε κάποιες άλλες δηλώσεις ή εκδηλώσεις της ζωής του που δημιουργούν μια εντελώς διαφορετική εικόνα. «Οι θρησκείες είναι cooked» (δηλ. «μαγειρεμένες») φέρετε να δήλωσε σε κάποιον συνάδελφό του στο γραφείο που δούλευε! «Δεν είμαι Χριστιανός μα λυπούμαι που δεν είμαι» συνήθιζε να λέει αλλά και να γράφει σε φίλους του… Εκδήλωνε έτσι τον έντονο προβληματισμό του πάνω στο δίπολο «παρηγορητική πίστη-τραγική απιστία»!
Στα «ανέκδοτα» ποιήματά του περιλαμβάνονται και τα τρία που δημοσιεύσαμε χθες («Το Μετέπειτα», «Εν τω κοιμητηρίω» και «Ο Τρόμος») που θεωρούνται σαφώς θρησκευτικού περιεχομένου. Ειδικά το τελευταίο παρουσιάζει μια συμβολική εφιαλτική εικόνα, με σαφείς επιδράσεις από τον «Λάμπρο» του Σολωμού, που ελάχιστα ταιριάζει σε συνειδητοποιημένο Χριστιανό. Ο δε στίχος «… γιατί είμαι εγώ σωμένος εις του Χριστού τ’ όνομα βαπτισμένος» θυμίζει μεν πρωτοχριστιανικές διακηρύξεις πίστης αλλά τέτοιες μεγαλοστομίες δεν εκφράζουν γνήσιο θρησκευτικό συναίσθημα…
Τα δύο πρώτα ποιήματα αποτελούν κάκιστα στιχουργήματα, που μάλλον ένας θρησκόληπτος θα τα’ γραφε, και είναι πολύ συζητήσιμο κατά πόσο εκφράζουν τα αληθινά πιστεύω του ποιητή.
Στο σημείο αυτό κρίνεται αναγκαία μια διευκρίνιση: το έργο του Καβάφη αποτελείται από τρία μέρη:
Α) Το «αναγνωρισμένο», που περιλαμβάνει όσα ποιήματα ενέκρινε ο ίδιος ο ποιητής και συμπεριέλαβε στις διαδοχικές συλλογές του (συνολικά 154).
Β) Τα «Ανέκδοτα» ή «Κρυμμένα», που συνειδητά τα θεωρούσε ανάξια λόγου, μη αντιπροσωπεύοντα την κοσμοθεωρία και την προσωπικότητά του. Πρόκειται για 75 ποιήματα καταχωνιασμένα στο αρχείο του ή αφημένα στα χέρια φίλων.
Γ) Τα «Ατελή», δηλ. ημιτελή σχεδιάσματα ποιημάτων απ’ το αρχείο του, δίχως ιδιαίτερη λογοτεχνική αξία.
Τα τρία «χριστιανικά» ποιήματα που προαναφέραμε κατατάσσονται στη δεύτερη κατηγορία, δηλαδή σ’ εκείνα που ο ίδιος είχε ουσιαστικά απορρίψει μη επιθυμώντας τη δημοσίευσή τους.
Εν συντομία, θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τα θρησκευτικά πιστεύω του Καβάφη ως εξής: ο ποιητής δεν ξεγελιόταν από «υπερβατισμούς», ενώ καθόλου δεν τον κάλυπτε, λόγω και της ιδιαιτερότητάς του, η χριστιανική ηθική. Οι προσωπικές του ροπές τον έφερναν σε ριζική διάσταση με τη γύρω του συμβατική κοινωνία. Η έξωθεν απαίτηση να μην ακολουθεί τη φύση του και τις ερωτικές του επιθυμίες θα του παρήγαγαν την προσδιοριστική αντίδραση και μ’ αυτή θα ωρίμασε. Απ’ την άλλη, όμως, οι παραδοσιακοί θρησκευτικοί τύποι τον συνήχαν ώστε να μη φθάνει ούτε σε ανοιχτή αθεΐα ούτε να προσχωρήσει στον παγανισμό. Αλλά έμεινε αντιφατικός και διχασμένος μέχρι τέλους…